HT Thích Thông Triệt: Bài Đọc Thêm khóa Chuyên Tu Thiền Định: ĐỊNH CÓ TẦM KHÔNG TỨ - Tâm Như diễn đọc

Bây giờ chúng ta cần hiểu rõ 2 từ tầm là gì, tứ là gì? Chúng do chức năng nào đảm nhận? Vì sao chúng lại được Phật tuyên bố là chướng ngại hàng đầu của người tu thiền? Vậy chúng ta thử tìm kiếm một định nghĩa về Tầm và Tứ. Có tìm ra đúng định nghĩa chúng ta mới hy vọng vào tận hang ổ của chúng, mới tiêu diệt được chúng.

Trên mặt lý thuyết, tầm là từ ngữ trong tiếng Pàli gọi là vitakka. Nguyên gốc từ Vitakka có nghĩa: sự suy tư, ngẫm nghĩ, lý luận, lý lẽ, suy nghĩ; Đứng trên mặt thực hành Thiền, ta thấy bên trong cốt lõi suy tư, ngẫm nghĩ, lý luận, lý lẽ, suy nghĩ thực sự là tâm ngôn hay sự nói thầm trong não. Bởi vì toàn bộ suy tư, ngẫm nghĩ...suy nghĩ chính là trạng thái ta tự nói thầm trong não. Ở đây chúng ta định nghĩa một cách bình dân: Tầm là sự nói thầm trong não. Địa điểm xuất phát của Tầm là vùng tiền hồi đai, ý căn, và Wernicke.

Còn từ tứ trong tiếng Pàli gọi là vicàra. Trước kia Tàu dịch là Quán, hiện nay dịch là Tứ. Nguyên gốc từ Vicàra có nghĩa là sự dò xét, quan sát, tư duy biện luận, cân nhắc; Đứng trên mặt thực hành Thiền, ta thấy bên trong cốt lõi sự dò xét, quán sát hay tư duy biện luận chính là sự đối thoại thầm lặng của tự ngã. Đây là sự đối thoại dây dưa trong não. Ở đây chúng ta định nghĩa một cách bình dân: Tứ là sự đối thoại thầm lặng. Địa điểm xuất phát của Tứ là các vùng ký ức ngắn hạn (còn gọi là ký ức vận hành), ký ức dài hạn ( thuộc vùng Hải mã), và ký ức xúc cảm.

Cả hai tầm và tứ đều thuộc về cái biết của ý thức và ý căn. Có nghĩa là trước khi thực hành, ta cần sử dụng tầm và tứ để suy nghĩ về pháp học và pháp hành. Sau đó, ta cần quán sát các đối tượng để nhận ra thực chất pháp học. Trong trường hợp này, tác dụng của tầm và tứ giúp ta chuyển đổi nhận thức: Ta có cái nhìn mới về cuộc đời, về người, về cảnh, về của cải thế gian, và đặc biệt nhất là về ta. Ta không còn mê lầm, mê chấp tất cả hiện tượng thế gian nữa. Tâm ta sẽ rộn lên niềm vui và thích thú (hỷ lạc) vì ta có nhận thức mới về cuộc đời, về người, về cảnh, về của cải thế gian, và về ta. Ta bắt đầu mở trói những ngoại duyên.

Thí dụ, Phật dạy vạn pháp là vô thường. Muốn hiểu rõ thực chất ý nghĩa vô thường, ta phải suy tư ngẫm nghĩ (tức là tầm) để tìm hiểu ý nghĩa thuật ngữ vô thường là gì. Sau đó,

ta cần quán sát hay dò xét (tức là tứ) một vật để xác minh tính chất vô thường của vật đó. Từ đó ta có thể suy ra các hiện tượng khác cũng đều vô thường.

Như vậy, tầm và tứ là phương tiện cần thiết lúc ban đầu. Chúng giúp ta thấy, biết và hiểu thực chất hiện tượng thế gian để ta chuyển đổi nhận thức cũ, có nhận thức mới. Ta không còn lơ là đến việc tập luyện thiền nữa. Bởi vì thân ta cũng vô thường. Một ngày nào đó cơn bệnh ngặt nghèo đến, như viêm gan, ung thư, ta không còn đủ sức khỏe và thời gian để tu. Cái chết gần kề. Cho nên, trong lúc còn khỏe mạnh, ta phải cố gắng tranh thủ thì giờ để tham dự khóa Thiền và bố trí thì giờ riêng tư để thực hành tại nhà. Nếu không sáng suốt, vô thường đến, ta không còn đủ điều kiện và thì giờ để dụng công. Tuy nhiên, muốn tiến đến khai mở trí tuệ tâm linh, đầu tiên chúng ta phải áp dụng phương pháp tu chỉ, ta phải dùng Tầm để tắt Tứ. Đây là lúc ta không còn ngồi để nói thầm hay đối thoại thầm lặng với ta nữa. Bởi vì nếu ta cứ suy nghĩ, cứ quán xét sự lý, sóng não không bao giờ yên lặng. Vậy bây giờ chúng ta phải tỉnh ngộ để áp dụng cách dùng Tầm để tắt Tứ.  Đó là chúng ta dùng niệm nói thầm Không Nói. Đây là cách thực hành thiết thực nhất.  Ta không bị kẹt trong sự giải thích dần lân của các luận sư cổ thời. Trái lại tiến thẳng vào cốt lõi thuật ngữ để thực hành. Bao lâu trong đầu chúng ta quen dần hai từ Không Nói thì xem như chúng ta đã thành công trong việc dùng Tầm để tắt Tứ. Tại sao kỳ vậy? Vì trong não chúng ta cứ quen nói thầm triền miên, bây giờ chúng ta tự mình xếp lại cho trong não bộ của chúng ta thành một trật tự mới để khi chúng ta tiếp xúc với đối tượng nào thì chúng ta vẫn cứ duy trì niệm biết mà không phê phán gì về đối tượng cũng như không suy nghĩ gì về đối tượng nhưng trong đầu chúng ta vẫn nhận biết rõ ràng về đối tượng. Như vậy đó là cách chúng ta thành công trong bước đầu của tu thiền Không Nói.

Bây giờ chúng ta cần xét lại từ ngữ Tứ thật sự là gì ở trong não của chúng ta, Tứ thực sự là sự nói chuyện qua lại với chính mình. Chúng ta không nhận ra cốt lõi của từ ngữ đó, Từ những vị Nguyên thủ quốc gia đến người cùng đinh trong xã hội, đều cứ khởi lên những chuyện liên hệ đến vai trò và địa vị của riêng mình. Khiến cho tâm chúng ta không có phút giây nào được an ổn. Từ những chuyện liên hệ đến nhiều người hoặc những chuyện liên hệ đến vài cá nhân, chúng cứ khởi lên liên tục bằng sự đối thoại giữa mình với mình mà thôi. Chư Tổ thiền tông xếp những loại đối thoại thầm lặng đó là vọng tưởng. Hoặc các ngài còn gọi đó là vọng, bởi vì tìm thì không thấy ai hết, tương đương với từ ngữ tiếng